اسـتفاده از گیاهـان دارویـی سـنتی و بومـی بـه عنـوان طـب مکمــل طی بیست ســال گذشــته در دنیــا افزایــش یافتــه اسـت. امـروزه گیاهـان دارویـی بـرای درمـان و پیشـگیری بســیاری از بیماری هــا بــه کار می روند. براســاس گزارشــات ســازمان بهداشــت جهانــی حــدود 80 درصــد از جمعیـت جهـان عمدتـا بـه درمان هـای سـنتی متکی هسـتند کــه شــامل اســتفاده از عصاره هــای گیاهــی یــا مــواد فعــال آنهـا اسـت. در این مقاله به بررسی اثرات نوروفارماکولوژیک زنجبیل میپردازیم.
مزایا و مضررات داروهـای گیاهـی
سـمیت و عـوارض جانبـی کمتـری در مقایسـه بـا داروهـای معمـول (صنعتـی) مصرفـی داشـته و توجـه محققیـن را بـه خـود جلـب کرده اسـت. ارزش دارویـی ایـن گیاهـان در برخـی مـواد شـیمیایی نهفتـه اسـت کـه عملکـرد فیزیولوژیکـی مشـخصی را در بـدن انسـان ایجـادمی کنند. زنجبیــل نیــز بــه دلیــل داشــتن خــواص دارویــی متعــدد بســیار ارزشــمند می باشــد . زنجبیل بــه عنــوان یکــی از عناصــر کلیــدی در بســیاری از متــون قدیمــی طــب سـنتی عنـوان شـده اسـت. کنتـرل طیـف وسـیعی از امـراض ماننـد:
- رماتیسـم
- فشـار خـون بـالا
- اسـتفراغ
- عفونـت
- آسـم
- دیابــت
- درد قفســه ســینه در طــب ســنتی توســط زنجبیــل
صـورت گرفتـه اسـت.
اثرات
زنجبیـل اثـرات ضدالتهابـی، ضدآپوپتــوزی و آنتی اکســیدانی قــوی (جهــت کنتــرل تولیــد رادیکال هــای آزاد) دارد. علاوه بــر ایــن، زنجبیــل می توانــد محـرک:
- اشـتها
- ضـد اسپاسـم
- ادرار آور
- آرامـش بخـش
- آنتـی باکتریــال
- شــل کننــده عــروق
- مســهل و ملیــن
- تخفیــف دهنــده بیماری هــای تنفســی
باشــد. در طــب ســنتی ایرانــی در مــوارد متعــدی ماننــد تقویــت حافظــه، بازکننــده انسـداد کبـدی، ضـد قـارچ، رفـع کننـده نفـخ معـده و روده، ضـد عفونـی کـردن بـدن و رفـع اسـهال ناشـی از مسـمومیت غذایــی اســتفاده می شــود. طــب ســنتی اسلامی نیــز بــه گیاه زنجبیل توجــه ویــژه دارد. از آنجــا کــه چیــن یکــی از اصلی تریــن خاســتگاه های ایــن گیــاه دارویــی می باشــد.
طــب ســنتی چینــی
در متــون طــب ســنتی چینــی، زنجبیــل را گیاهــی محــرک و گــرم می داننــد کــه می توانــد ســرماخوردگی را درمــان، بــدن را تغذیــه و ضعــف را برطــرف نمایــد. درمــان:
- ســردرد
- تهــوع
- ســرماخوردگی
- آرتــروز
- روماتیســم
- التهابــات
- گرفتگــی هــای عضلانی در متــون طــب ســنتی هنــدی، عربــی و آفریقایــی
تاکیــد شــده اســت. طــی ســال های اخیــر مطالعــات متعــدد و ســازمان یافتــه ای جهــت بررســی اثــرات سلامتی و مکانیســم زنجبیــل انجــام گرفتــه اســت . براســاس مطالعــات صــورت گرفتــه زنجبیــل و ترکیبــات آن دارای فعالیت هــای آنتــی اکســیدانی قــوی می باشــند کــه مانــع از آســیب رســانی بــه ماکرومولکول هــا در شــرایط اســترس ایجــاد شــده توســط رادیــکال هــای آزاد می شــود. از سویی زنجبیــل و ترکیبــات آن نقــش حیاتــی بــه عنــوان فرایندهــای ضــد التهابــی را از خــود نشــان می دهنــد کــه از طریـق مهـار COX و همچنیـن مهـار فاکتـور هسـته ای kB فراهـم می شـود. از طرفی زنجبیـل می توانـد از طریـق تعدیـل مسـیرهای ژنتیکـی ماننـد:
- ژن سـرکوبگر تومـور فعـال
- تعدیـل آپوپتـوز
- مهـار VEGF
بـه عنـوان ضـد تومـور عمـل کنـد. مطالعـات نشـان می دهنـد ترپنوئیدهـای موجـود در زنجبیـل از طریــق فعــال کــردن 53P آپوپتــوز را در ســلول های سـرطانی آندومتـر القـا می کنـد. زنجبیـل و ترکیبـات آن بــه عنــوان محافــظ عصبــی نقــش حیاتــی دارنــد. تصــور بــر ایــن اســت کــه ترکیبــات فنلــی و فلاونوئیــدی موجــود در زنجبیـل اثـرات محافظـت کنندگـی عصبـی از خـود نشـان می دهنــد. مطالعـه ای بـر عصــاره زنجبیــل نشــان داده کــه زنجبیــل بــا:
- کاهــش LPO
- GPX
- GST
- GSH
- SOD
- CAT
- QR
- ســطح پروتئیــن در موش هــای تحــت درمــان
دارای اثــر محافظتـی عصبـی بـوده اسـت. تمامـی مطالعـات نشـان دهنـده اهمیـت دارویـی و تاثیـرات مثبـت زنجبیـل بـر مسـیر مطالعــات پزشــکی و درمــان گــروه وســیعی از بیمــاری هــا دارد. ایــن پژوهــش مــروری بــر اثــرات نوروفارماکولوژیــک ایــن گیــاه دارویــی ارزشــمند صــورت گرفتــه است.
سیستماتیک و مورفولوژی زنجبیل
زنجبیل بــا نــام علمــی Z.officinale از تیــره Zingiber aceae دارای 46 جنـس بـا بیـش از 70 گونـه بومـی مناطـق گرمسـیری و نیمه گرمسـیری آسـیا شـرقی می باشـد. زنجبیل گیاهــی چندســاله بــا ریزوم هــای غــده ای و ســاقه هایی بــا ارتفــاع بیــش از یــک و نیــم متــر می باشــد. ریزوم هــا بــه صـورت افقـی در خـاک رشـد می کننـد و از قطعـات منشـعب، بندبنـد نامنظـم و مسـطح تشـکیل می شـود. سـطح خارجـی ریـزوم زرد نخـودی کـم رنـگ یـا قهـوه ای روشـن بـا خطـوط طولــی و تــا حــدودی ســفت و زبــر و ســطح داخلــی ریــزوم بــه رنــگ قهــوه ای متمایــل بــه زرد اســت و دارای دســتجات آونـد چوبـی متعـدد و پراکنـده و سـلول هایی حـاوی الئورزیـن می باشــد. برگ هــای آن دراز، نــوک تیــز و غلاف دار بــه رنـگ زرد کـم رنـگ و بـراق اسـت کـه بـه صـورت متنـاوب روی ســاقه آرایــش یافته انــد.
ســاقه گلــدار زنجبیــل
ســاقه زنجبیــل کوتاهتــر از ســاقه برگــدار آن اســت و گل هــای آن بــه صــورت ســنبله دوکـی شـکل بـوده و هـر گل از برگچه هـای نـازک بـه رنـگ زرد متمایــل بــه ســبز پوشــیده شــده اســت. میــوه زنجبیــل کپسـولی شـکل و دارای دانه هـای کوچـک بـا پوشـش کاذب تیــره رنــگ و بــوی مطبــوع اســت. پــودر حاصــل از ریــزوم زنجبیــل رنگــی ســفید متمایــل بــه زرد و طعمــی تنــد دارد کــه حــاوی ســلول های پارانشــیمی بــا دیــواره نــازک و گرانول هــای نشاســته ای می باشــد. آوندهــای آبکــش شــکل:
- نردبانــی
- مشــبک
- مارپیچــی
دارنــد و حــاوی رنگدانه هــای تیـره بـا قطـرات اولئورزیـن و سـلول های روغنـی و سـلول های رزیـن بـه صـورت پراکنـده در پارانشـیم گیـاه هسـتند.
ترکیبات زنجبیل
تاکنــون بیــش از 400 نــوع مــاده از جملــه کربوهیدرات هــا، لیپیدهــا، ترپن هــا و ترکیبــات فنلــی در زنجبیــل شناســایی شــده اســت. از نظــر شــیمیایی، مــواد تشــکیل دهنــده زنجبیـل بـه ترکیبـات تنـد و طعـم دهنـده تقسـیم می شـوند. ترکیباتــی ماننــد:
- شــوگائول
- زینجــرون
- جینجــرول
- گینجردیــاول
- جینگــردی اون
- کاپسیســین مــواد تند موجـود در زنجبیـل
شناسـایی شـده اند. ترکیبـات غیـر فـرار تند مانند:
- gingerols
- shogaols
- zingerone
- پــارادول
مهم تریـن ترکیبـات دارویـی زنجبیـل بـه شـمار می روند. جینجـرول مهم تریـن ترکیـب تنـد در زنجبیـل تـازه بـا خـواص بیولوژیکـی مختلـف اسـت و در بهبـود یـا پیشـگیری از بیماری هـای مزمـن در نمونه هـای انسـانی و حیوانـی و همچنیـن درمــان ســرطان سـینه موثـر است. مطالعــات اخیــر نشــان داده اســت کــه شــوگائول بــه دلیــل داشــتن گــروه βهیدروکســی کتون نسـبت بـه دمـا پایدارتـر از جینجرول اسـت و اثـرات دارویی قـوی تـری نسـبت بـه جینجـرول دارد. پـارادول از شــوگائول توســط فراینــد متابولیســم میکروبــی تولیــد می شــود و نشــان داده شــده اســت کــه دارای فعالیت هــای آنتــی اکســیدانی و ضــد التهابــی مشــابه شــوگائول است. زینجــرون دارای فعالیت هــای دارویــی متنوعــی شــامل فعالیت هــای:
- آنتــی اکســیدانی
- ضــد التهابــی
- ضــد سـرطانی
- ضـد چربـی خـون
- ضـد باکتـری
اسـت.
مــواد طعــم دهنــده زنجبیــل بــه دو دســته طبقــه بنــدی می شــوند مــواد فــرار و ســزکوئی ترپن ها کــه مــواد فــرار زنجبیــل شــامل:
- کامفــن
- کومـن
- برنئـول
- بیس آبلـن
- زینجیبــرن
- پینــن
می باشد و سـزکوئی توژن، کــه از دســته ســزکوئی ترپن ها می باشد.
اثرات زنجبیل بر پارکینسون
پارکینســون یکــی از رایج تریــن اختلالات عصبــی وابســته بـه سـن می باشـد. گـزارش شـده اسـت کـه افـراد دارای سـن 60 تـا 85 سـال، پنج برابـر بیشـتر از سـایرین در معـرض ایـن بیمــاری هســتند. ویژگی هــای اصلــی پاتولوژیــک PD شــامل دژنراســیون پیشــرونده نورون هــای DA و محتویــات سیتوپلاسمی اجســام لویــی از طریــق تجمــع پروتئین هــای آلفــا ســینوکلین در مغــز میانــی اســت. بــا افزایــش ســن، تجمــع نقص هــای DNA و پروتئین هــای وابســته، از بیــن رفتــن نورون هــای DA را از طریــق افزایــش تجمــع ســمی آلفــا ســینوکلین و اختلال عملکــرد میتوکنــدری در جســم ســیاه یا SN تســریع می کنــد . از دســت دادن نورون هــای عصبــی DA در SN منجــر بــه تخلیــه شــدید جســم ســیاه DA می شــود کــه منجــر بــه نقــص شــدید در تحـرک ماننـد:
- ارتعـاش اندام هـا در حالـت اسـتراحت
- سـفتی و خشـکی اندام هـا
- کنـد شـدن حـرکات
- ضعـف در برقـراری تعــادل
می شــود . روش درمانــی PD از طریــق درمــان جایگزینــی AD از ســال 1970 تغییــر نکــرده اســت. ایــن داروهــا صرفــا بــه تســکین علائــم کمــک می کننــد و نمی تواننــد ســبب درمــان بیمــاری شــوند. از آنجــا کــه DA اتواکسـیداتیو اسـت، درمـان لوودوپـا بـرای چنـد سـال باعـث بــروز عــوارض جانبــی شــدید، از جملــه ضعــف در حرکــت و دیســکینزی ناشــی از لوودوپــا و همچنیــن آســیب های عصبــی DA می شــود . پژوهش هــا نشــان داده اســت کــه زنجبیــل از طریــق مهــار فعــال ســازی میکروگلیاهــا و آزاد کردن ســیتوکین های ضدالتهابــی، فعالیــت ضدالتهابــی را عصبـی را نشـان می دهـد.
اثــرات مثبــت درمانــی گیــاه دارویــی زنجبیــل
بــا توجــه بــه نتایــج حاصــل از پژوهش هــای متنــوع و متعــددی کــه بــر روی اثــرات مثبــت درمانــی گیــاه دارویــی زنجبیــل صــورت گرفتــه می تــوان چنیــن نتیجه گیــری کــرد کـه زنجبیـل گیاهـی بـا اثـرات جانبـی بسـیار انـدک و جـز گیاهـان دارویـی امـن شـناخته اسـت. بـا توجـه بـه گزارشـات اعلام شــده از ســوی محققیــن، زنجبیــل می توانــد نقــش موثــری در درمــان و پیشــگیری بســیاری از بیماری هــای عصبــی داشــته باشــد. از طــرف دیگــر نداشــتن اثــرات ســوء بــر سلامتی انســان در مقایســه بــا داروهــای شــیمیایی نیــز بــر اهمیــت ایــن گیــاه می افزایــد. همچنیــن شناســایی دقیــق ترکیبــات درمانــی ایــن گیــاه و بررســی عملکــرد هــر یــک از آن هــا می توانــد کمــک بســزایی در کنتــرل و درمــان بیماری هــای مختلــف سیســتم عصبــی داشــته باشــد.
منبع
کجکلاه، ماهان، موسوی، فاطمه، عسگری، آرش، اسدی، اسداله، و عبدالمالکی، آرش. (1401). بررسی اثرات نوروفارماکولوژیک زنجبیل: یک مرور روایی. علوم اعصاب شفای خاتم، 10(3 )، 113-122.