علائم روانی در بیماران اندومتریوز مغزی

اندومتریوز مغزی یک پدیده نادر است که در آن بافت‌های اندومتریوز به طور غیرمعمول در مغز یافت می‌شوند و می‌توانند تغییرات عصبی و روانی قابل توجهی ایجاد کنند. این بیماری معمولاً با علائم فیزیکی شناخته می‌شود، اما تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که ممکن است تغییرات مغزی و اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب و نوسانات خلقی نیز در بیماران مبتلا به اندومتریوز مغزی مشاهده شوند. در این مقاله به بررسی علائم روانی در بیماران مبتلا به اندومتریوز مغزی پرداخته شده است و تلاش می‌شود تا رابطه میان تغییرات مغزی و علائم روانی ناشی از این بیماری مورد بررسی قرار گیرد.

اندومتریوز و درگیری‌های غیرمعمول آن

اندومتریوز یک بیماری زنان است که در آن غدد و بافت‌های داخلی رحم به طور غیرطبیعی در مکان‌هایی خارج از حفره رحم قرار می‌گیرند. این بافت‌ها به تغییرات هورمونی پاسخ می‌دهند و می‌توانند منجر به خونریزی داخلی، التهاب، تشکیل عروق جدید و ایجاد فیبروز شوند.
این بیماری عمدتا در زنان در سنین باروری، معمولاً بین ۲۵ تا ۲۹ سالگی تشخیص داده می‌شود، اما امکان بروز آن در نوجوانی نیز وجود دارد. شیوع اندومتریوز در میان زنان نابارور حدود ۲۵ تا ۵۰ درصد گزارش شده است و ۷۱ تا ۸۷ درصد از زنان مبتلا به درد مزمن لگنی نیز ممکن است به این بیماری دچار باشند. یائسگی، چه به صورت طبیعی و چه القایی، معمولاً باعث کاهش یا بهبود علائم اندومتریوز می‌شود.

علائم و محل‌های درگیر در اندومتریوز

بافت‌های غیرطبیعی رحم معمولاً در تخمدان‌ها، لیگامان‌های رحم، دیواره‌های راست روده و مثانه، پرده صفاق لگن، گردن رحم، لب‌ها و واژن یافت می‌شوند. در بیشتر موارد، اندومتریوز مرکزی به بخش پایینی نخاع و دم اسبی مرتبط است، اما موارد نادری از آسیب به مغز نیز گزارش شده است.
علائم این بیماری شامل درد قاعدگی، درد هنگام رابطه جنسی، مشکلات دفع مدفوع و ادرار، درد لگن، نفخ، تهوع، استفراغ، وجود خون در ادرار و مشکلات مثانه می‌شود.

رابطه بین اندومتریوز، اختلالات روانی و داروهای هورمونی

اندومتریوز می‌تواند با دارو یا جراحی درمان شود. درمان دارویی معمولاً شامل استفاده از هورمون‌هایی مانند پروژسترون، استروژن و داروهای خاص برای موارد مقاوم است. جراحی نیز برای برداشتن بافت‌های اندومتریوز به منظور کاهش علائم و افزایش احتمال باروری انجام می‌شود. با این حال، عود بیماری بسیار شایع است.
نرخ بالای عود بیماری و درگیری اعضای مختلف بدن نشان‌دهنده آن است که اندومتریوز یک بیماری سیستمیک محسوب می‌شود.

• مفهوم “اندومتریوز مغزی” و تغییرات مغزی

تحقیقات جدید حاکی از آن است که این بیماری ممکن است باعث التهاب و تغییرات متابولیکی شود که حتی مغز را نیز تحت تأثیر قرار دهد. اصطلاح “endometriosis brain” برای توصیف این تغییرات مغزی استفاده می‌شود. تغییراتی در حجم ماده خاکستری و بیان ژن‌ها در نواحی مرتبط با درد، احساسات، شناخت و انگیزه مشاهده شده است که می‌تواند به بروز علائم روانی منجر شود.

• تأثیر درد مزمن و داروهای هورمونی بر مغز

البته این تغییرات مغزی لزوما ناشی از اندومتریوز نیستند. درد مزمن لگن به تنهایی می‌تواند عاملی بروز اختلالات روانی و تغییرات مغزی باشد. علاوه بر این، داروهای هورمونی مانند برخی از داروهای ضدبارداری نیز ممکن است باعث نوسانات خلقی و افسردگی شوند. همچنین، ممکن است عوامل ناشناخته‌ای میان اندومتریوز و برخی اختلالات روانی مشترک باشند.

• ارتباط میان اندومتریوز و اختلالات روانی

اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال دوقطبی، و اعتیاد در زنان مبتلا به اندومتریوز شایع‌تر از دیگران است. زنانی که سابقه مشکلات روانی دارند نیز بیشتر در معرض خطر ابتلا به اندومتریوز هستند. در این میان، اختلال دوقطبی به نظر می‌رسد ارتباط بیشتری با اندومتریوز دارد. جالب اینکه شیوع اختلال دوقطبی در زنان مبتلا به اندومتریوز بیشتر از زنانی است که به دلایل دیگر دچار درد مزمن لگن هستند. این ارتباط احتمالاً به حساسیت مشترک به نوسانات هورمونی مرتبط است.

• تأثیر علائم روانی بر تغییرات مغزی

در نهایت، تغییرات روانی ممکن است تنها نشانه‌های مشکلات مغزی ناشی از اندومتریوز باشند. ضایعات اندومتریوز در مغز می‌توانند علت بروز علائم روانی در برخی بیماران باشند. با این حال، تاکنون موردی از اختلالات روانی به‌طور مستقیم مرتبط با اندومتریوز مغزی گزارش نشده است.

مطالعه موردی: نمونه‌هایی از درگیری اندومتریوز مغزی

در اینجا درباره یک بیمار با اندومتریوز مغزی صحبت می‌کنیم که به خاطر اقدام به خودکشی و تشخیص اختلال دوقطبی و اختلال پانیک به بخش روانپزشکی مراجعه کرد. این بیمار بیش از ۲۵ سال دچار مشکلات خلقی بود. ویژگی‌های غیرمعمول و نوسانات خلقی او وضعیت را پیچیده کرده و به طور فرضی به ضایعات بافت اندومتریوز در مغز او ارتباط داشت. ما همچنین به بررسی مقالات علمی درباره اندومتریوز مغزی و مخچه‌ای پرداختیم تا علائم روانی قبلاً گزارش شده را پیدا کنیم.

• سابقه پزشکی و خانوادگی

خانم L.B.، یک زن ۵۰ ساله با تشخیص اختلال دوقطبی و پانیک، در ۴۶ سالگی به دلیل اقدام به خودکشی در یک دوره هیپومانیک به بیمارستان مراجعه کرد. در خانواده او سابقه افسردگی، به ویژه از سمت مادر، مشاهده شده است. از دوران نوجوانی، او ویژگی‌های شخصیتی خاص و واکنش‌های عاطفی بالایی داشته است.

• علائم اولیه اندومتریوز

علائم اندومتریوز او از ۲۳ سالگی با دردهای قاعدگی و شکمی آغاز شد. تشخیص بیماری پس از مشاهده کیست تخمدانی و گره‌های روده‌ای تأیید شد که نیاز به جراحی داشتند. علائم بعدی او شامل دردهای لگنی و دیسپارونی (درد در حین رابطه جنسی) بود که با درمان‌های هورمونی کنترل نشدند.

درمان‌های انجام‌شده و عوارض

• جراحی‌های متعدد و درمان‌های هورمونی

او هفت بار جراحی برای برداشتن کیست‌ها و در نهایت برداشت رحم و تخمدان‌ها در ۴۵ سالگی انجام داد. درمان با آنالوگ‌های GnRH در ۲۸ سالگی به دلیل بروز علائم روانی قطع شد.

• شروع نوسانات خلقی و مشکلات روانی

نوسانات خلقی از اوایل بزرگسالی وجود داشت، اما علائم جدی روانی مانند افسردگی و حملات پانیک با آغاز درمان هورمونی در ۲۸ سالگی شدت گرفتند. او در ۳۲ سالگی اولین دوره هیپومانیک خود را تجربه کرد که به نوسانات مکرر خلق و افسردگی منجر شد.

علائم عصبی و کشف ضایعات مغزی

• شروع علائم عصبی

از ۳۵ سالگی، علائم عصبی شامل سردردهای مداوم، بی‌حسی دست، مشکلات بینایی، استفراغ، و سرگیجه ظاهر شدند. MRI مغز دو ضایعه در نیم‌کره چپ و رسوبات هموسیدرین در نیم‌کره راست را نشان داد. این ضایعات به عنوان اثرات ایسکمی فرض شدند، اما ارتباط احتمالی با اندومتریوز مغزی نیز مطرح بود.

• تأثیر یائسگی القایی

یائسگی القایی علائم زنانگی و عصبی بیمار را کاهش داد، اما علائم روانی ادامه یافتند.

تشدید وضعیت روانی و بستری در روانپزشکی

• بحران‌های روانی و اقدام به خودکشی

در ۴۶ سالگی، بیمار در یک دوره هیپومانیک دچار رفتارهای خودتخریبی شد که منجر به سوءاستفاده از دارو و اقدام به خودکشی گردید. او به دلیل وخامت حال به واحد روانپزشکی منتقل شد.

• بررسی مجدد مغزی

MRI مجدد نشان داد که ضایعات مغزی تغییر یافته‌اند. مشاوره عصبی و زنان فرض کردند که این ضایعات، کانون‌های اندومتریوزی مغزی هستند که پس از یائسگی تغییر شکل داده‌اند.

سایر مطالعات انجام‌شده:

طی یک بررسی سیستماتیک، هفت گزارش مورد بررسی قرار گرفت. یکی از این گزارش‌ها به دلیل تمرکز بر بیمارانی که دچار خونریزی زیر عنکبوتی مکرر بودند و احتمالاً به دلیل بافت اندومتریوز در کانال نخاعی بود، حذف شد. همچنین گزارش دیگری به دلیل تمرکز بر مشکلات عصبی ناشی از درد مزمن یا مشکلات روانی در بیماران اندومتریوزی حذف گردید. در نهایت، هفت مورد دیگر از بیماران مبتلا به اندومتریوز مغزی از منابع جمع‌آوری و خلاصه شدند.

عدم وجود اختلالات روانی در بیشتر موارد

هیچ‌یک از موارد گزارش شده شامل اختلالات روانی نبودند و تنها یک زن ۳۹ ساله با سه سال سابقه توهمات ناشی از صرع قاعدگی علائم روانی و عصبی داشت. این بیمار مبتلا به اندومتریوز لگنی بود و علائم صرع او به‌طور خاص با قاعدگی‌اش مرتبط بود. MRI مغز نشان داد که رسوبات هموسیدرین در ناحیه خاصی وجود دارد. درمان اولیه با داروی پروژسترون بهبودی به همراه نداشت، اما داروهای آنالوگ GnRH تجویز شدند که موجب بهبودی کامل علائمش شد. با این حال، به‌دلیل عوارض جانبی زیاد، درمان متوقف شد و پس از قطع درمان، علائم دوباره عود کردند. داروی جدیدی به نام دینواگست تجویز شد که پس از ۲۴ هفته، تمامی دردهای لگن، درد قاعدگی و صرع بیمار به‌طور کامل بهبود یافت.

صرع‌های مرتبط با دوره قاعدگی

در موارد دیگر، صرع‌ها به‌طور خاص با دوره قاعدگی مرتبط بودند. یکی از این موارد مربوط به زن ۳۱ ساله‌ای بود که در روز اول قاعدگی دچار صرع‌های جزئی می‌شد. او هر ۳۰ دقیقه یک بار دچار حمله می‌شد و در این زمان احساس بی‌حسی و سردی در پای چپش داشت. نوار مغزی نشان داد که فعالیت‌های مغزی‌اش طبیعی است و هیچ نشانه‌ای از صرع مشاهده نشد. در سی‌تی‌اسکن، سه ضایعه در نواحی خاصی از مغز پیدا شد که MRI نشان داد این ضایعات قبلاً خونریزی کرده‌اند. بیمار تحت جراحی قرار گرفت و بررسی بافتی نشان داد که غدد اندومتریال در این نواحی وجود دارند. پس از جراحی، بیمار داروی دانازول دریافت کرد و دیگر دچار صرع نشد.

سردردهای شدید با حملات کانونی

در موردی دیگر، همکاران یک زن ۴۱ ساله را توصیف کردند که به دلیل درد مزمن لگن، قاعدگی شدید و درد قاعدگی به پزشک مراجعه کرده بود. او عمل جراحی لاپاراسکوپی و ابلیشن اندومتریال انجام داد، اما دو ماه بعد از جراحی، سردردهای شدیدی در سمت راست صورتش آغاز شد. این سردردها بیش از ۲۰ بار در روز اتفاق می‌افتادند و با حملات کانونی همراه بودند که مشکلات حسی و حرکتی در دست و لرزش در انگشت اشاره‌اش به دنبال داشت. این علائم با قاعدگی‌اش مرتبط بودند.
MRI و سی‌تی‌اسکن مغز نشان داد که یک ناهنجاری در مغز وجود دارد، اما نوار مغزی طبیعی بود. داروی کاربامازپین برای درمان حملات کانونی تجویز شد و بیمار جراحی دیگری برای کاهش خونریزی قاعدگی انجام داد. پس از تجویز داروی GnRH به مدت سه ماه، علائم عصبی او ناپدید شدند، اما پس از قطع دارو و از سرگیری قاعدگی، سردردها و حملات دوباره برگشتند. به دلیل عدم تمایل او به جراحی، بیمار به مدت دو سال تحت درمان با داروهای ضد صرع قرار گرفت. در نهایت، با جراحی هیستروکتومی و برداشتن تخمدان‌ها، مشکلات عصبی بیمار برطرف شدند.

موارد صرع بدون ارتباط با قاعدگی

در برخی موارد، حملات صرع ارتباطی با دوره قاعدگی نداشتند. اولین مورد در سال ۱۹۸۷ مربوط به زن ۲۰ ساله‌ای بود که به دلیل حملات صرع و سردردهای شدید به بیمارستان مراجعه کرده بود. او سه سال سردرد ضربانی در ناحیه پس‌سری داشت که هیچ ارتباطی با قاعدگی نداشت. سی‌تی‌اسکن نشان داد که یک ضایعه در ناحیه خاصی از مغز وجود دارد. بیمار تحت عمل جراحی قرار گرفت و در آن کیستی پیدا شد که مایع قهوه‌ای رنگ داشت. بررسی بافتی نشان داد که بافت اندومتریال در کیست وجود دارد. پس از جراحی، بیمار با داروی دانازول درمان شد و سردرد او به‌طور کامل برطرف شد.

تشخیص اندومتریوز مغزی

در نهایت، در موردی دیگر از یک زن ۴۴ ساله که مبتلا به صرع مرتبط با اندومتریوز مغزی بود، از زمان قاعدگی او دچار صرع، درد قاعدگی، ناراحتی لگنی و مشکلات روده‌ای شده بود. با وجود اینکه MRI مغز هیچ ضایعه‌ای نشان نداد، درمان با داروهای GnRH تأثیر مثبتی داشت و تعداد و مدت حملات صرع بیمار به‌طور قابل توجهی کاهش یافت. عمل جراحی برای برداشتن تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ انجام شد و علائم بیمار کاهش یافت.

بررسی مشکلات عصبی و روانی در زنان مبتلا به اندومتریوز مغزی

تمامی موارد گزارش شده، از جمله مورد مطالعه ما، شامل زنانی با علائم عصبی و روانی بودند که در سنین باروری (۲۰ تا ۴۴ سال) دچار مشکلات عصبی شده‌اند. در بیشتر این موارد، علائم عصبی غالب بودند و هیچ اختلال روانی گزارش نشده بود، به‌جز یک مورد که توهمات به عنوان نشانه‌ای از حمله‌های شناختی توصیف شد. در برخی از این بیماران، آسیب‌های مغزی مشاهده شده بود که ممکن است تأثیرات روانی قابل توجهی داشته باشد.

نتیجه‌گیری

اندومتریوز مغزی باید در بیمارانی که دچار علائم عصبی و روانی هستند، به‌ویژه در زنانی که سابقه اندومتریوز لگنی دارند، مد نظر قرار گیرد. اگرچه تغییرات مغزی ناشی از اندومتریوز در تصویربرداری مغزی ممکن است همیشه به وضوح قابل مشاهده نباشد، اما وجود علائم روانی مانند افسردگی، اضطراب و نوسانات خلقی می‌تواند به تشخیص این وضعیت کمک کند. درمان‌های مناسب و دقیق می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کنند، بنابراین توجه به علائم روانی و بررسی دقیق آن‌ها در کنار سایر علائم فیزیکی این بیماری ضروری است.

منبع:

Elefante C, Brancati GE, Oragvelidze E, Lattanzi L, Maremmani I, Perugi G. Psychiatric Symptoms in Patients with Cerebral Endometriosis: A Case Report and Literature Review. J Clin Med. 2022 Dec 4;11(23):7212. doi: 10.3390/jcm11237212. PMID: 36498786; PMCID: PMC9738496.