پماد زینک اکساید: ترکیب، مکانیسم اثر و کاربردهای درمانی در ترمیم بافت و سوختگی‌های پوستی

• مقدمه

• مکانیسم اثر زینک اکساید در پوست

• کاربردهای درمانی پماد زینک اکساید

• فارماکوکینتیک و جذب پوستی

• ایمنی، عوارض جانبی و نکات مصرف

• فرم‌های دارویی و ترکیبات مکمل

• نقش یون زینک در ترمیم زخم از دیدگاه بیوشیمیایی

• مقایسه با سایر ترکیبات ضدسوختگی

• نکات مهم در نگهداری

• جمع‌بندی

مقدمه

زینک اکساید (Zinc Oxide) یکی از پرکاربردترین ترکیبات دارویی در درمان اختلالات و آسیب‌های پوستی به‌ویژه سوختگی‌ها است. این ماده به‌صورت پودر سفید و غیرمحلول در آب با فرمول شیمیایی ZnO شناخته می‌شود و به دلیل خواص ضدالتهابی، آنتی‌سپتیک و محافظتی خود، در بسیاری از پمادها و کرم‌های ترمیم‌کننده پوست به کار می‌رود. پماد زینک اکساید با ایجاد یک لایه محافظ روی پوست، از تماس مواد محرک، ترشحات و باکتری‌ها با ناحیه آسیب‌دیده جلوگیری کرده و محیطی مناسب برای ترمیم بافت فراهم می‌کند.

مکانیسم اثر زینک اکساید در پوست

مکانیسم اثر آن که چندوجهی است و شامل اثرات فیزیکی، بیوشیمیایی و ضدالتهابی می‌شود:

• ایجاد سد محافظتی: زینک اکساید به‌صورت لایه‌ای نازک روی پوست قرار گرفته و با انعکاس اشعه‌های UV و جلوگیری از تماس هوا و آلاینده‌ها، از بافت‌های آسیب‌دیده محافظت می‌کند.
• کاهش التهاب: یون‌های زینک مسیرهای التهابی مانند COX و LOX را مهار کرده و تولید سایتوکاین‌های التهابی (TNF-α و IL-1β) را کاهش می‌دهند، که در نتیجه قرمزی و سوزش پوست کم می‌شود.
• افزایش بازسازی بافت: زینک به عنوان کوفاکتور در تکثیر کراتینوسیت‌ها، فیبروبلاست‌ها و سنتز کلاژن عمل کرده و ترمیم اپیدرم را تسریع می‌کند.
• اثر آنتی‌باکتریال و ضدویروس: افزایش غلظت یون‌های Zn²⁺ در محل زخم باعث مهار رشد باکتری‌هایی مانند Staphylococcus aureus و Pseudomonas aeruginosa می‌شود و همچنین اثر بازدارنده در برابر ویروس‌های پوستی دارد.
• تنظیم رطوبت و کاهش ترشح: خاصیت قابض و جاذب زینک اکساید موجب خشک شدن ترشحات اضافی و جلوگیری از ماکرراسیون در سوختگی‌های سطحی می‌گردد.

کاربردهای درمانی پماد زینک اکساید

• درمان سوختگی‌های سطحی: در سوختگی‌های درجه یک و دو، پماد زینک اکساید با ایجاد سد محافظ و خاصیت ضدالتهابی از بروز عفونت جلوگیری کرده و ترمیم اپیدرم را تسریع می‌کند.
• سوختگی ناشی از پوشک نوزادان: یکی از رایج‌ترین کاربردهاست؛ لایه ضخیم پماد تماس پوست با ادرار و مدفوع را کاهش داده و از قرمزی و التهاب جلوگیری می‌کند.
• زخم‌ها و خراش‌های سطحی: خاصیت ضدباکتریایی و ترمیمی زینک باعث تسریع بهبود بریدگی‌ها و زخم‌های سطحی می‌شود.
• التهابات پوستی و اگزما: با ایجاد سد فیزیکی از تماس آلرژن‌ها جلوگیری کرده و علائم خارش و التهاب را کاهش می‌دهد.
• کرم‌های ضدآفتاب فیزیکی: زینک اکساید یکی از مؤثرترین فیلترهای فیزیکی ضد UV است و برای پوست‌های حساس ایمن محسوب می‌شود.
• پیشگیری از زخم بستر: در بیماران بستری و کم‌تحرک، زینک اکساید با غلظت بالا به‌عنوان محافظ پوست در برابر آسیب‌های فشاری به کار می‌رود.

فارماکوکینتیک و جذب پوستی

زینک اکساید جذب پوستی بسیار ناچیزی دارد و اثرات آن عمدتاً موضعی هستند. تنها در صورت وجود زخم باز ممکن است مقدار کمی از یون زینک از اپیدرم عبور کند، اما میزان جذب سیستمیک در محدوده غیرسمی باقی می‌ماند. حتی در سوختگی‌های گسترده نیز خطر مسمومیت سیستمیک بسیار پایین است.

ایمنی، عوارض جانبی و نکات مصرف

پماد زینک اکساید یکی از ایمن‌ترین فرآورده‌های پوستی است. با این حال در موارد نادر ممکن است تحریک موضعی، خارش یا واکنش آلرژیک نسبت به ترکیبات جانبی (مانند لانولین) مشاهده شود. برای مصرف صحیح:

• قبل از مصرف، پوست باید تمیز و خشک باشد.
• لایه نازکی از پماد بر روی ناحیه آسیب‌دیده قرار گیرد.
• در سوختگی‌های شدید، لایه ضخیم‌تر و تکرار مصرف روزانه ۲ تا ۳ بار توصیه می‌شود.
• از تماس با چشم و دهان خودداری شود.
• در نوزادان پس از هر بار تعویض پوشک استفاده گردد.

فرم‌های دارویی و ترکیبات مکمل

پماد زینک اکساید معمولاً در غلظت‌های ۱۰٪ تا ۴۰٪ تولید می‌شود. غلظت‌های پایین برای سوختگی‌های خفیف و نوزادان مناسب‌اند، در حالی که غلظت‌های بالاتر برای زخم‌های بستر و التهاب‌های مزمن کاربرد دارند. در برخی فرآورده‌ها زینک اکساید با ترکیباتی مانند کالامین، آلوئه‌ورا یا لیدوکائین ترکیب می‌شود تا اثرات ضدالتهابی و تسکین‌دهنده تقویت گردد.

نقش یون زینک در ترمیم زخم از دیدگاه بیوشیمیایی

یون‌های Zn²⁺ در بیش از ۳۰۰ آنزیم بدن از جمله آنزیم‌های دخیل در سنتز DNA، RNA و کلاژن نقش دارند. در پوست، زینک به عنوان کوفاکتور آنزیم‌های DNA polymerase، RNA polymerase و superoxide dismutase (SOD) عمل می‌کند و موجب بازسازی بافت و دفاع آنتی‌اکسیدانی می‌شود. همچنین زینک با کاهش فعالیت متالوپروتئینازها (MMPs) از تخریب بافت جلوگیری کرده و به تشکیل کلاژن و الاستین جدید کمک می‌کند.

مقایسه با سایر ترکیبات ضدسوختگی

در مقایسه با ترکیباتی مانند سیلور سولفادیازین یا پنتنول، پماد زینک اکساید دارای مزایای زیر است:

• سمیت پایین و ایمنی بالا حتی در مصرف طولانی‌مدت
• عدم ایجاد مقاومت میکروبی
• قابل استفاده برای پوست‌های حساس و نوزادان
• فاقد اثر ضدباکتری سیستمیک، اما مؤثر در عفونت‌های سطحی

نکات مهم در نگهداری

• در دمای ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد و دور از نور مستقیم نگهداری شود.
• در صورت تغییر رنگ یا بوی غیرطبیعی، از مصرف آن خودداری گردد.
• پس از باز شدن تیوب، طی شش ماه مصرف شود.

جمع‌بندی

• زینک اکساید ترکیبی ایمن و مؤثر برای مراقبت و ترمیم پوست است.
• مکانیسم آن شامل ایجاد سد فیزیکی، کاهش التهاب، اثر آنتی‌اکسیدانی و تحریک بازسازی بافت است.
• در درمان سوختگی‌های سطحی، اگزما، درماتیت و زخم‌های خفیف نتایج بالینی قابل‌اعتمادی دارد.
• استفاده منظم از پماد زینک اکساید باعث تسریع ترمیم اپیدرم و کاهش علائم التهاب پوستی می‌شود.