نتايج حاصل از تحقيقات به عمل آمده در زمينه ترميم سيـستم عصبي محيطي نشان مي دهد كه عوامل مختلفي بر روند ترميم مـوثر هــستند كــه از آن جملــه میتوان به پروتئین های نوروتروفيک از قبيل: (بررسی آثار حفاظتی تجويز عصاره ساقه گياه دم اسب)
- نوروترفين3 (NT3)
- نوروتروفيك مشتق شده از مغز (BDNF)
- رشد فبيروپلاستي اسـيدی (aFGF)
- رشد عصبی (NGF)
اشاره نمود. در اين رابطه چنين به نظر می رسد كه از محرك هاي طبيعي ديگـري از جمله عصاره گياه دم اسب نيز بتوان در تقليل ضايعات عصبي استفاده نمود. دم اسب
(Equisetum arvense)از گياهان بي گل و نهانزادان آوندي چند ساله است كه براي قرن ها به عنوان يك داروي التيام دهنده شناخته شده است و در طـب سـنتي از آن براي التيام پي ها و رباط ها استفاده مي شود. ابوعلي سينا در كتاب قانون در مورد گياه دم اسب مي گويد:
اين گياه در شـفا دادن قرحه و زخم شگفت آور است و اگـر در زخـم عـصبي هم باشد آن را شفا دهد.
علاوه بر اين عصاره هيدروالكلي اين گياه در برطـرف كـردن اختلالات شناختي در رت هاي مسن و بهبود حافظه كوتاه مدت و بلند مدت موثر قلمداد شده است. اين آثار ممكن است در نتيجه خاصيت آنتي اكسيداني عصاره و تاثير آن بر بنيان هاي قوي سوپراكسايد و راديكال هاي آزاد به وجـود آمـده باشـد. عصاره هيـدروالكلي گيـاه دم اسـب داراي آثـار:
- تـسكين دهندگي
- ضد تشنج
- ضد التهاب
- ضد ميكروبـي
- ضـد درد
نيز هست. همچنـين ثابـت شـده اسـت كـه:
سـيليس موجود در گيـاه دم اسـب از:
- رسـوب چربی در شـريان ها نيـز جلوگيري نموده
- تاثير بر استحكام كلاژن
- رشـد مجـدد
- قابليت ارتجاعي بافت هاي پيوندي را تقويت مـي كنـد.
هدف از انجام تحقيق
هدف از انجام اين تحقيق، بررسي آثار تجـويز عـصاره سـاقه گياه دم اسب در به تعويق انداختن يا جلوگيري از دژنراسـيون مركزي نورون هاي حركتي نخـاع و در نتيجـه بهبـود بخـشيدن روند ترميم بوده است.
در اين تحقيـق از 30 رت نـر سـفيد نـژاد Wistar، در سـن 3 ماهگي و وزن300-250 گرم استفاده شد. در تمام طول دوره، فتوپريود 12ساعت روشـنايي و 12سـاعت تـاريكي و درجـه حرارت بِين 22تا24 درجه سانتي گراد رعايت شد. آب مـورد نياز حيوانات از آب آشاميدني شـهر و غـذاي آن هـا نيـز داراي فرمول استاندارد تهيه شد. در مرحله بعد حيوانات به 5 گروه 6 تـايي شـامل يـك گـروه كنترل، يك گروه شم و سه گروه تجربي تقسيم شدند و همـه آنها (جز گروه كنترل) تحت كمپرسيون عصب سـياتيك قـرار گرفتند. گروه هاي تجربي، به ترتيب 3 و 6 و 9 نوبت عـصاره گياه دم اسب به مقدار15 kg/mg دريافت كردند كه به صـورت داخل صفاقي انجام گرفـت:
- اولـين تزريـق بلافاصـله بعـد از كمپرسيون عصب سياتيك صورت گرفـت.
- سـاير تزريقـات، هر 72 ساعت يكبار تكرار شد.
- در مورد گروه شم تزريقـي انجام نگرفت.
گياه دم اسب جمع آوري و پـس از انتقال به آزمايشگاه:
- ساقه ها
- برگ هـاي گيـاه جدا
- پـس از خشك شدن به صورت پودر
در آورده شد. براي اندازه گيري ميزان ماده خشك موجود در عصاره از 5 گرم پـودر سـاقه دم اسب به روش جوشاندن (پودرمحلول در آب) عصاره گيري و ميزان ماده خشك موجود در آن معادل5 mg / cc محاسبه شد.
جراحي حيوانات تحت بيهوشي عميق
جراحي حيوانات تحت بيهوشي عميق ناشي از تزريـق داخـل صفاقي:
- كتامين (90 mg/kg)
- رامپون (7 mg/kg)
انجـام شد. پس از بيهوشي، در پوست ران، برشي به طـول یک سانتی متر ايجـاد و پس از كنار زدن عضلات در عمق اين ناحيه، عصب سـياتيك آشكار شد. براي اعمال كمپرسـيون عـصب از پـنس قفـل دار ساده استفاده شد و عصب سياتيك بـه مـدت 30 ثانيـه تحـت كمپرسيون قرار گرفت. روش اعمال كمپرسيون در همـه رت هـا يكـسان و از پـنس قفـل دار واحـدي اسـتفاده شـد. پـس از كمپرسيون، عصب در محل طبيعي خود قرار گرفت و لبه هـاي زخم بـه وسِـيله كليـپس مخـصوص بخيـه زده شـد و محـل ضدعفوني شد. در جريان عمل جراحي و پس از آن تا موقـع به هوش آمدن حيوان بـراي گـرم نگهداشـتن از پتـوي برقـي استفاده شد.
نحوه نمونه برداري و آماده سازي بافتي
پس از پايـان دوره آزمـايش (يـك مـاه) و پرفيـوژن قلبـي بـا فرمالين 10درصد و برداشتن احشاء شكمي و قفسه سـينه، در دو طرف ستون مهره ها (در محل پايه مهـره هـا) بـراي آشـكار شدن نخاع مبادرت به ايجاد برش طولي شـد. قبـل از خـارج كردن نخاع از درون كانال ستون مهره ها، مسير عصب سياتيك نيز دنبال شد تا محل ورود آن به نخاع مشخص شود . پس از آن با بالا آوردن نخاع و قطع رشته متصل به آن:
- نخـاع ناحيـه مهره هاي 2 تا 5 كمري همراه با ريشه هاي عـصب سـياتيك از كانال ستون مهره ها خارج
- به ظـرف محتـوي تثبيـت كننـده منتقل شد.
پس از مرحله تثبيت و انجام مراحل پاساژ بافتي:
- قالـب گيـري نمونه ها
- مقاطع ميكروسكوپي سريال به صورت عرضـي
- بـا ضخامت 7 ميكرون تهيـه و از برش ها بـه روش تـصادفي و سيستماتيك نمونه برداري شد.
- برش ها بـا رنـگ آبـي تولوئيـدين (رنـگ آميـزي اختصاصي اجسام نيسل) رنگ آميزي شدند.
- لام هاي مربوط به هـر نمونـه به ترتيب شماره مرتب می شود.
- از شاخ قدامي مـاده خاكـستري نخاع به وسيله دوربـين ميكروسـكوپي ديجيتـال عكس برداري شد.
- براي تعيـين ميـزان بزرگنمـايي از لام ميكرومتري عكس گرفته می شود.
- از روي ميزان بـزرگ شدن مقياس آن، بزرگنمايي مجموع ميكروسـكوپ و دوربـين محاسبه شد.
روش شمارش نورون ها
در اين تحقيق براي نمونـه بـرداري از برش ها از روش نمونـه برداي سيستماتيك تصادفي و براي شمارش ذرات كـه همـان نورون هاي حركتي هستند از روش دايسكتور استفاده شد.
دايسكتور شامل دو برش موازي است كه با فاصله مشخص از يكديگر قرار گرفته انـد و ذرات واقـع در درون كـادر نمونـه برداري واقع روي برش مرجع به شرطي شمارش مي شوند كه اثري از آن ذرات در كادر نمونه بـرداري واقـع بـر بـرش دوم نباشد به عبارت ديگر يعني نوك ذره در فضاي بـين دو بـرش قرار گرفته باشد ولي اگر مقطع ذره در هر دو برش ديده شود، در شمارش محسوب نمي شود.
بدين ترتيـب چـون در روش دايسكتور فقط نوك ذرات شمارش ميشوند شـانس شمارش براي همه ذرات(چـه بـزرگ و چـه كوچـك) برابـر اســت. در دايــسكتور فاصــله بــين دو بــرش بايــد از انــدازه كوچكترين ذره مورد شمارش كمتر باشد، در غير اين صورت ممكن است ذره در فاصله بين دو برش قرار گيرد و در نتيجـه شمارش به حساب نيايد.
برا ي محاسبه دانسيته تعداد (Nv: numerical density ) و نورون هاي حركتي آلفا از فرمول زير استفاده شد
Nv = ∑Q
∑frame × V disctor
در اين فرمول ∑Q مجموع نورون هاي شـمارش شـده در يـك نمونه:
∑frame مجموع دفعات نمونه برداري (تعداد كادرهـاي نمونه برداري اسـتفاده شـده ( Vdisctor,حجـم فـضاي نمونـه برداري شده كه خود برابر با A framer (مساحت كـادر نمونـه برداري) ضرب در فاصله بين دو بـرش اسـت.
در ايـن مطالعه معيار تفكيك نورون ها، اندازه آنها بود. بدين ترتيب كه نورون هاي با:
- اندازه 25 ميكرون و بزرگ تـر را نورون هاي آلفـا
- نورون هاي كمتر از 25 ميكرون نورون هاي گاما و بينابيني
شمرده شدند. براي آناليز داده ها از برنامه آماريJMP استفاده شد و داده هـاي بافتي به دست آمده در گروه هاي مختلف با يكـديگر مقايـسه شدند.
ابو علی سینا در کتاب قانون
ابوعلي سينا در كتاب قانون در مورد گياه دم اسب مـيگويـد:
آثار اين گياه و عصاره اش، در شفا دادن قرحه و زخم شگفت آور است و اگر در زخم عصبي وجـود داشـته باشـد آن را شـفا مي دهد و ماليدن ضماد آن، گسستگي درون ماهيچه را درمـان مي كند. در ارتباط با آثار ترميمي گياه دم اسب مي توان بـه دو ويژگي درماني گياه دم اسب اشاره كرد. اول اينكه عصاره گياه دم اسب محتـوي دو تركيـب شـيميايي:
- لوتيلين (Luteilin)
- اونيلين (Onilin)
است. ايـن دو تركيـب علاوه بر آنكه داراي اثر محافظ كبدي اسـت، جـستجوگرهاي قـوي سوپراكـسايد و راديكال هـاي آزاد نيـز مـي بـا شـند. از اين رو گياه دم اسـب داراي خاصـيت آنتـي اكـسيداني اسـت و علاوه بر دو تركيب فوق، تركيباتي ماننـد انـواع:
- فلاونوئيدها
- استريول پيرون گليكوزيدها
- استرهاي اسيد كافيك
- ايزوكورسيترين
نيز در خاصيت آنتي اكسيداني آن موثر هستند. دوم اينكه گياه دم اسب را مي توان در زمره غنـي تـرين منـابع آلي سـيليس قـرار داد. اهميـت سيليـسيم در فرآينـد سـنتز و رسوب كلاژن است .كلاژن يكي از عناصر و عوامل ضـروري براي پيشبرد روند ترميم زخم ها و جراحت هـا اسـت. كـلاژن یكي از تركيبات مهم ماتريكس خارج سلولي است و در طـي ترميم ضايعات بافتي از جمله تـرميم اعـصاب ضـايعه ديـده، بستري مناسب بـراي مهـاجرت و اتـصال سـلول هاي شـوان و زوائد نوروني در سيناپس هاي عصبي فراهم مي كند.
نتايج حاصل از كاربرد لوله هـاي سـيليكوني
در اين رابطه نتايج حاصل از كاربرد لوله هـاي سـيليكوني نيـز نقش مثبت سيليسيم در ترميم ضـايعات را مـورد تأئيـد قـرار مي دهد. كاربرد اين لوله ها براي ترميم اعـصاب ضـايعه ديـده حاكي از نقش مثبت اين لوله ها در روند ترميم است بطوري كه فيبرهاي حركتي از اين طريق بهتر ترميم مي شوند و ارتباطـات عملكردي مجدد را سريع تر برقرار مي كنند. بر اساس يافته هاي فـوق و از آنجـا كـه متعاقـب كمپرسـيون عصب، مـواد مختلـف و از جملـه راديكال هـاي آزاد از بافـت آسيب ديـده آزاد مـي شـود و تجمـع راديكال هـاي آزاد سـبب آسيب هاي ثانويه بافـت آسـيب ديـده و حتـي مـرگ سـلول هـا مي شود بنابراين، درمان بافت با مواد آنتي اكسيدان مي تواند از بروز آسيب هاي ثانويه و احتمالاً مرگ نـوروني جلـوگيري كنـد.
پژوهش حاضر
بر پايه آثار حفاظتي عـصاره سـاقه گياه دم اسب بر جلـوگيري از دژنراسـيون مركـزي كـه مي تواند ناشي از افزايش ميزان راديكال هاي آزاد باشد. نتـايج حاصـل از مقايـسه آمـاري يافته هاي مربوط به آثار تجويز عصاره ساقه گيـاه دم اسـب در جلوگيري از وقوع دژنراسيون مركزي نورون هاي حركتي شـاخ قدامي ماده خاكستري نخاع، حاكي از آنست كـه بـين دانـسيته نورون هاي حركتي در گروه كنترل و گروه شـم تفـاوت معنـي داري وجود دارد. اين تفاوت نـشان مـي دهـد كـه كمپرسـيون عصب سياتيك موجب كـاهش معنـي دار دانـسيته نورون هاي حركتي آلفا در شاخ قدامي مـاده خاكـستري نخـاع مـي شـود.
دانسيته نورون هاي حركتي آلفـا
كاهش دانسيته نورون هاي حركتي آلفـا را مـي تـوان بـه عنـوان معيـاري بـراي ارزيـابي ميـزان دژنراسـيون مركـزي ناشـي از ضايعات اعصاب محيطي در نظر گرفت. دو هفته پس از وقـوع آسـيب در 80 درصـد نورون هاي حركتي شاخ شكمي نخاع رت تغييرات دژنراتيـو و مرگ سلولي مشاهده مي شود. اين گونـه تغييـرات كـه بـه احتمال زياد ناشي از اختلال در حمـل اكـسوني رو بـه عقـب (رتروگريد) است شامل:
- كرومـاتوليز
- تجمـع نوروفيلامان هـاي فسفريله شده
- از دست رفتن فنوتيـپ طبيعي سـلول
اسـت. در اين رابطه نتايج حاصل از گزارش ديگري حـاكي از آنست كه قطـع عـصب سـياتيك موجـب تخريـب 15 تـا 30 درصد سلول ها مي شود . با توجه به نتايج حاصل از آزمايش فوق ميتوان چنين استدلال كرد كه:
برخي تركيبات موجود در عصاره گيـاه دم اسب، احتمالاً موجب توقف و يا كندي رونـد دژنراسـيون مركزي شده اند.
در ارتبـاط بـا مكـانيزم احتمـالي دژنراسـيون مركزي نورون هاي آلفا مي توان به دو موضوع اشاره كرد:
حذف اطلاعات عصبي ورودي
حذف اطلاعات عصبي ورودی به جسم سلولي نورون هاي آلفا كه بـه طـور طبيعـي از طريـق فيبرهـاي حـسي دريافـت مي شوند. در اين رابطه بايد گفت كـه نورون هاي حـسي Aα مي توانند هم به طور مـستقيم و هـم غيـر مـستقيم نورون هاي حركتي آلفا را تحت تاثير قرار دهند. اين نورون ها سـيگنال هاي حسي را از عضله به ريشه خلفي نخاع منتقـل مـي كننـد. هـر سيگنال حسي پس از ورود به نخاع در دو مسير جداگانه سير مي كند:
- يك شاخه از آن يا با واسطه نورون هاي بينابيني يا بدون واسطه و مستقيم با نورون هاي حركتي آلفا سـيناپس مـي دهـد.
- شاخه ديگر در مسيرهاي بالارو بـه سـمت مغـز مـي رود و در نهايت به قشر حسي پيكري مي رسد.
اطلاعات حسي پـس از پردازش در قشر حسي پيكري به قشر حركتي رله مي شـوند و در آنجا موجب صدور ايمپـالس عـصبي مـي شـوند كـه ايـن ايمپالس در مسيرهاي پائين رو به سوي نخاع سير مـي كنـد. در نهايت نورون حركتي آلفا را تحت تاثير قرار مي دهد . بنابراين اگر عصب سياتيك كه عصبي مخـتلط اسـت و داراي فيبرهــاي حــسي و حركتــي قطــور ميلــين دار اســت تحــت كمپرسيون قرار گيرد:
- فيبر حسي Aα نيـز آسـيب مي بينند
- نورون حركتي آلفا اطلاعات ورودي كافي دريافـت نخواهـد كرد.
قطع فيزيولوژيک اكسون نورون هاي حرکتی آلفا
قطع فيزيولوژيک اكـسون نورون هاي حركتـي آلفـا موجب عدم دريافت عوامل تروفيـك (بـه عنـوان سـيگنال هاي شيميايي) به جسم سلولي نورون هاي حركتي آلفـا مـي شـود و عدم دريافت عوامل تروفيك خود مي توانـد منتهـي بـه مـرگ نوروني شود. بررسي آماري مجموع نورون هاي گاما و بينابيني نيـز نـشان داد كه بين هيچ يك از گروه هاي تجربي بـا گـروه كنتـرل تفـاوت معني دار وجود ندارد و فقط گروه شم كه از دريافت عـصاره محروم مانده است دچـار كـاهش نـوروني چـشمگيري شـده است. اين آثار ممكن است ناشي از:
- جلوگيری
- تاخیر افتادن روند دژنراسـيون مرکزی
- تـسريع در رونـد ترميم فيبرهاي عصبي مربوط به نورون هاي آلفا
تلقي شود كه با تاثير عصاره گياه دم اسب فراهم مي گردد.
منبع
- قلی زاده نسری، فاطمه، نیک روش، محمدرضا، بهنام رسولی، مرتضی، مقیمی، علی، و بهنام رسولی، فاطمه (1387)
- آثار حفاظتی تجویز عصاره ساقه گیاه دم اسب بر دژنراسیون مرکزی ناشی از ضایعه کمپرسیو عصب سیاتیک در نورون های حرکتی شاخ قدامی نخاع رت
- (علوم تشریح ایران) Anatomical sciences journal، 5(22-21)، 269-277. SID. https://sid.ir/paper/394689/fa